آسپارتام چیست؟ شیرین‌کننده‌ای بحث‌برانگیز در صنایع غذایی

آسپارتام (Aspartame) یکی از محبوب‌ترین شیرین‌کننده‌های مصنوعی است که در طیف گسترده‌ای از مواد غذایی و نوشیدنی‌های کم‌کالری و رژیمی استفاده می‌شود. این ترکیب در محصولاتی مانند نوشابه‌های بدون قند، آدامس، دسرهای رژیمی، مکمل‌های ورزشی و برخی داروها یافت می‌شود.

بااین‌حال، نگرانی‌های زیادی درباره ارتباط احتمالی آسپارتام با سرطان مطرح شده است. برخی مطالعات ادعا می‌کنند که مصرف زیاد این ماده ممکن است خطر برخی از سرطان‌ها، از جمله سرطان‌های دستگاه گوارش، مغز و سیستم عصبی را افزایش دهد. در مقابل، سازمان‌های بهداشتی مانند سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) و سازمان بهداشت جهانی (WHO) بارها ایمنی این شیرین‌کننده را مورد تأیید قرار داده‌اند.

در این مقاله از سایت دکتر سمیرا ازقندی، به بررسی مکانیسم متابولیزه شدن آسپارتام، مطالعات علمی درباره اثرات آن بر سرطان، دیدگاه سازمان‌های بهداشتی و جایگزین‌های سالم‌تر خواهیم پرداخت.

آسپارتام چیست؟

یک ترکیب شیمیایی شیرین‌کننده مصنوعی است که از دو اسیدآمینه به نام‌های فنیل‌آلانین و اسید آسپارتیک، به همراه متانول تشکیل شده است.
این ماده حدود ۲۰۰ برابر شیرین‌تر از قند معمولی (ساکارز) است و به همین دلیل در مقادیر بسیار کم می‌تواند طعم شیرینی ایجاد کند.
آسپارتام کم‌کالری است و در بدن تجزیه شده و انرژی بسیار کمی تولید می‌کند.

موارد استفاده از آسپارتام

✅ نوشابه‌های رژیمی و کم‌کالری
✅ آدامس‌های بدون قند
✅ دسرهای ژلاتینی و پودینگ‌های رژیمی
✅ داروها و مکمل‌های ورزشی
✅ محصولات لبنی کم‌چرب و شیرین‌کننده‌های مصنوعی برای چای و قهوه

ساکارز چیست؟

ساکارز (Sucrose) یک دی‌ساکارید طبیعی است که از ترکیب یک مولکول گلوکز و یک مولکول فروکتوز تشکیل شده است. این قند به‌طور طبیعی در میوه‌ها، سبزیجات و نیشکر یافت می‌شود و به عنوان شکر معمولی که در آشپزی و صنایع غذایی استفاده می‌شود، شناخته شده است. ساکارز یکی از رایج‌ترین شیرین‌کننده‌های طبیعی است و به‌دلیل طعم شیرین و قابلیت حل شدن بالا، در طیف گسترده‌ای از غذاها و نوشیدنی‌ها به کار می‌رود.

نحوه هضم و متابولیسم ساکارز در بدن

هنگامی که ساکارز مصرف می‌شود، در دستگاه گوارش توسط آنزیم سوکراز (Sucrose) در روده کوچک به دو مونوساکارید گلوکز و فروکتوز تجزیه می‌شود. گلوکز مستقیماً وارد جریان خون شده و سطح قند خون را افزایش می‌دهد، در حالی که فروکتوز در کبد متابولیزه می‌شود. افزایش ناگهانی سطح گلوکز، باعث ترشح هورمون انسولین از لوزالمعده می‌شود که به تنظیم قند خون و تأمین انرژی سلولی کمک می‌کند. مصرف بیش‌ازحد ساکارز ممکن است منجر به افزایش خطر چاقی، دیابت نوع ۲ و مشکلات متابولیکی شود.

اثرات مصرف بیش از حد ساکارز بر سلامت

در حالی که ساکارز یک منبع سریع انرژی است، مصرف بیش‌ازحد آن می‌تواند مشکلات سلامتی متعددی ایجاد کند. مصرف زیاد ساکارز می‌تواند باعث افزایش وزن، مقاومت به انسولین و افزایش خطر بیماری‌های قلبی شود. همچنین، رژیم‌های غذایی پر از ساکارز با التهاب مزمن، افزایش چربی‌های مضر خون و پوسیدگی دندان‌ها مرتبط هستند. به همین دلیل، سازمان‌های بهداشتی توصیه می‌کنند که مصرف قندهای افزوده، از جمله ساکارز، باید محدود شود و به جای آن از منابع قندی طبیعی مانند میوه‌ها استفاده شود.

آسپارتام چگونه در بدن متابولیزه می‌شود؟

هنگامی که آسپارتام مصرف می‌شود، در سیستم گوارشی به سه ترکیب اصلی تجزیه می‌شود:

1. اسید آسپارتیک – یکی از اسیدهای آمینه ضروری که در بسیاری از غذاهای پروتئینی نیز یافت می‌شود.
2. فنیل‌آلانین – اسیدآمینه‌ای که در افرادی با بیماری فنیل‌کتونوریا (PKU) می‌تواند خطرناک باشد.
3. متانول – ترکیبی که در مقادیر بالا سمی است اما در بسیاری از غذاهای طبیعی مانند میوه‌ها نیز وجود دارد.

📌 نکته: متانول تولیدشده در متابولیسم آسپارتام، معمولاً در مقادیر بسیار کم است و بدن می‌تواند آن را دفع کند. بااین‌حال، مصرف بیش‌ازحد آسپارتام ممکن است میزان متانول را افزایش داده و اثرات منفی بر سلامت داشته باشد.

آیا آسپارتام سرطان‌زا است؟

نتایج مطالعات حیوانی

🔸 مطالعات انجام‌شده روی موش‌های آزمایشگاهی نشان داده‌اند که مصرف دوزهای بسیار بالای آسپارتام ممکن است خطر تومورهای مغزی و خونی را افزایش دهد.
🔸 برخی از پژوهش‌ها افزایش سرطان‌های خونی مانند لوسمی و لنفوم را در موش‌هایی که مقادیر بالای آسپارتام دریافت کرده‌اند، گزارش کرده‌اند.

مطالعات انسانی

✅ بررسی‌های سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) و سازمان بهداشت جهانی (WHO) نشان داده‌اند که هیچ شواهد قانع‌کننده‌ای مبنی بر سرطان‌زا بودن آسپارتام در انسان‌ها وجود ندارد.
✅ یک مطالعه بزرگ در ژورنال پزشکی بریتانیا (BMJ) در سال ۲۰۲۲ نشان داد که مصرف طولانی‌مدت آسپارتام ممکن است خطر سرطان‌های کبد و لوزالمعده را در برخی افراد افزایش دهد، اما ارتباط آن هنوز کاملاً اثبات نشده است.

شواهد علمی هنوز به‌طور قطعی ثابت نکرده‌اند که آسپارتام سرطان‌زا است، اما برخی مطالعات ارتباط احتمالی آن با افزایش ریسک سرطان را نشان داده‌اند.

تأثیر آسپارتام بر سرطان‌های دستگاه گوارش و سیستم عصبی

✅ برخی از تحقیقات حاکی از آن است که aspartame ممکن است اثرات منفی بر سلامت دستگاه گوارش داشته باشد.
✅ افزایش میزان متانول در بدن می‌تواند منجر به التهاب و تغییرات در بافت‌های روده و معده شود.
✅ در سیستم عصبی، برخی مطالعات نشان داده‌اند که فنیل‌آلانین موجود در آسپارتام می‌تواند بر انتقال‌دهنده‌های عصبی تأثیر بگذارد و در دوزهای بالا احتمالاً خطر تومورهای عصبی را افزایش دهد.

آیا مصرف زیاد نوشیدنی‌های حاوی آسپارتام خطر سرطان را افزایش می‌دهد؟

✅ افرادی که به‌طور مداوم نوشیدنی‌های رژیمی مصرف می‌کنند، در معرض دریافت مقادیر بیشتری از آسپارتام هستند.
✅ مطالعاتی نشان داده‌اند که مصرف بیش از ۱۰ قوطی نوشابه رژیمی در روز ممکن است خطر برخی سرطان‌ها را افزایش دهد.
✅ بااین‌حال، این مطالعات هنوز به نتیجه قطعی نرسیده‌اند و نیاز به تحقیقات بیشتری وجود دارد.

📌 نکته: برای کاهش ریسک، مصرف متعادل آسپارتام توصیه می‌شود.

جایگزین‌های سالم‌تر برای آسپارتام: آیا گزینه‌های بهتری وجود دارد؟

🔹 استویا (Stevia): شیرین‌کننده طبیعی با منشأ گیاهی و بدون کالری
🔹 اریتریتول: یک شیرین‌کننده کم‌کالری که در برخی میوه‌ها یافت می‌شود
🔹 ساخارین و سوکرالوز: سایر شیرین‌کننده‌های مصنوعی که ایمنی آن‌ها مورد تأیید است

📌 نکته: جایگزین‌های طبیعی مانند استویا گزینه سالم‌تری برای افراد نگران از اثرات آسپارتام محسوب می‌شوند.

کلام آخر

بر اساس بررسی‌های سازمان‌های بهداشتی، آسپارتام در دوزهای توصیه‌شده برای عموم مردم بی‌خطر شناخته شده است.
بااین‌حال، برخی مطالعات ارتباط احتمالی آن را با سرطان‌های خاص، به‌ویژه در دوزهای بالا، نشان داده‌اند.
افرادی که سابقه سرطان، مشکلات گوارشی یا حساسیت به فنیل‌آلانین دارند، بهتر است مصرف aspartame را کاهش دهند یا از جایگزین‌های طبیعی استفاده کنند.

📌 بهترین توصیه: مصرف متعادل آسپارتام و توجه به منابع دریافت آن از طریق رژیم غذایی می‌تواند سلامت را حفظ کرده و از اثرات احتمالی آن بر بدن جلوگیری کند.